Stabilność i ciągłość w rozwoju teorii umysłu w średnim dzieciństwie. Trajektorie i predyktory rozwoju

Projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki (nr 2015/19/B/HS6/01252)

Jedną z podstawowych kompetencji społecznych ważnych we współczesnym świecie jest zdolność rozumienia zachowań innych ludzi, z którymi wspólnie działamy w złożonych sytuacjach społecznych. Zarówno sprawna kooperacja, jak i rywalizacja są możliwe, gdy poprawnie odczytujemy pragnienia, zamiary czy przekonania innych ludzi. Sprawność taka zwana jest w nauce teorią umysłu. Psychologowie rozwojowi udowodnili, że już roczne dzieci wykazują niezwykłą zdolność do zwracania uwagi na cele działania innych osób i zdolność ta staje się podstawą kształtowania się kolejnych ważnych kompetencji. Na przykład małe dzieci, gdy wspólnie z dorosłym bawiły się jakąś zabawką, a gdy on wyszedł dostały do zabawy inną, wiedzą, że po powrocie, gdy dorosły okazuje zaskoczenie odnosi się ono właśnie do zabawki, której nie zna. W innym eksperymencie stwierdzono, że już zanim dzieci skończą dwa lata wiedzą, że dorosły może mieć inne pragnienia i preferencje niż one (np. bardziej lubi brokuły niż krakersy). Jednak dopiero czterolatki rozwiązują zadania wymagające wnioskowania na temat czyjeś wiedzy i przekonań (tzw. testy fałszywych przekonań). Takie skomplikowane myślenie o tym, co myśli i wie druga osoba rozwija się intensywnie pod koniec wieku przedszkolnego (średniego dzieciństwa).

Celem planowanych w naszym projekcie badań jest po pierwsze opisanie zmian rozwojowych w teorii umysłu u dzieci w wieku 5-ciu i pół, 6-ciu i pół i 7-miu i pół lat. Dzięki temu będzie możliwe stwierdzenie nie tylko jak ogólnie, u wszystkich dzieci przebiega rozwój teorii umysłu, a więc czy jest to rozwój ciągły czy można występują w nim jakieś nagłe, skokowe zmiany, ale również przedstawienie indywidualnych ścieżek, czyli tzw. trajektorii rozwoju teorii umysłu w tym okresie rozwojowym. Dzięki temu, że w naszym projekcie wezmą udział dzieci, które już wcześniej sześć razy badaliśmy gdy były wieku od 1 roku do 3 i pół lat, to właśnie kontynuując nasze badania będziemy mogli stwierdzić, czy dziecko które np. w wieku jednego roku znacznie przewyższało rówieśników w swojej wczesnej teorii umysłu także, gdy ma ponad 5 lub 7 i pół lat zachowuje tę szybką ścieżkę rozwoju, czy też może będą w tym zakresie okresy braku przyrostu kompetencji.

Po drugie, naszym celem jest również udzielenie odpowiedzi na pytanie, co stanowi warunek czy ważny czynnik rozwoju teorii umysłu u dzieci. Badając inne kompetencje dzieci – np. ich sprawności językowe, inteligencję, pamięć czy zdolności rozumowania będziemy sprawdzać, na ile te właśnie czynniki wpływają na zmianę w teorii umysłu. Naszym zdaniem najważniejszym elementem, który warunkuje rozwój teorii umysłu jest sama interakcja i sposób komunikowania się dziecka zarówno z dorosłymi, jak i z rówieśnikami. Dlatego właśnie w naszym projekcie konstruujemy takie próby, w których dziecko ma okazję do odczytania czyich myśli i przekonań bawiąc się czy rozwiązując jakieś zadanie wspólnie z drugą osobą. Podglądając co dziecko wskazuje, na co zwraca uwagę, o co pyta, możemy odkryć jak poznaje ono świat społeczny, a szczególnie świat umysłów innych ludzi.

Z punktu widzenia nauki jaką jest psychologia rozwoju nasz projekt zmierza do odpowiedzi na bardzo podstawowe pytania o to, jaka jest natura wczesnej, a potem dojrzalszej teorii umysłu, co warunkuje jej rozwój. Innymi słowy pytamy kiedy i pod wpływem czego u dzieci pojawiają się takie przejawy dojrzalszej teorii umysłu jak rozumienie niedosłownych komunikatów, metafor czy homonimów i synominów. Wydaje się, że udział w rozmowie, poznawanie punktów widzenia drugiej osoby, tego co ma ona rzeczywiście na myśli np. zadając nam jakieś pytanie stanowią sytuacje, w których rozwija się teoria umysłu. Jednocześnie jej rozwój pozwala coraz bardziej sprawnie funkcjonować w kolejnej konwersacji, czy np. w sytuacji gdy to nauczyciel zadaje dziecku pytanie o coś, co przecież sam już wcześniej wie. Sukces szkolny jest prawdopodobnie również sukcesem w radzeniu sobie w złożonej sytuacji społecznej, w której dziecko musi uwzględniać – często równocześnie – przedstawiane mu punkty widzenia: to, o co zapytał nauczyciel, co odpowiedział kolega i co ono samo wie na dany temat. Badanie teorii umysłu u dzieci pod koniec wieku przedszkolnego może zatem przynieść ważne wskazówki na temat tego, jak wspierać rozwój kompetencji społecznych dzieci.

Narodziny i rozwój zdolności do mentalizacji

Projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki (nr 2011/01/B/HS6/00453) w latach 2011-2015

Naukowcy z Instytutu Psychologii UJ rozpoczynają długoterminowy projekt badawczy Narodziny i rozwój zdolności do mentalizacji. Mentalizacja jest zdolnością do myślenia o stanach umysłowych innych ludzi, która rozwija się w kontakcie i poprzez interakcję z nimi. W pierwszym etapie projektu w badaniach wezmą udział 12-miesięczne dzieci, zapraszane do Laboratorium Psychologii Rozwoju Małego Dziecka zawsze razem z rodzicami. Głównym celem badań jest opisanie najwcześniejszych przejawów umiejętności komunikacyjnych dzieci oraz ich zdolności do rozumienia stanów umysłowych innych osób (cudzych intencji, emocji czy pragnień).

Przebieg badania jest dostosowany do jego uczestników – ma charakter zabawy. Nie jest to jednak całkowicie swobodna zabawa, ale precyzyjnie zaplanowana i zawierająca „pewne problemy”. Badaczy interesuje sposób poradzenia sobie dzieci z tymi – bardzo prostymi z punktu widzenia dorosłych – zadaniami. Przykładowo: czy siedzące na kolanach rodzica dziecko, gdy otrzyma od badacza atrakcyjną zabawkę i następnie zostanie poproszone o jej oddanie tylko gestem (badacz wyciąga otwartą dłoń), to poda ją badaczowi, rodzicowi czy też w ogóle nie odda. Może odda zabawkę, ale dopiero, gdy usłyszy „daj mi proszę”. Takie obserwacje różnic w komunikowaniu się poprzez gest mogą być ważne, bo będą powiązane z tym, jak później w starszym wieku, już dwuletnie dziecko komunikuje swoje potrzeby.

Badacze starają się stworzyć swoim małym uczestnikom badań oraz ich opiekunom przyjazną i komfortową atmosferę. Dotychczasowe doświadczenia przekonują ich, że udział w badaniu jest dla dzieci tak przyjemny, że często chcą zostawać dłużej, niż wymaga to samo badanie, bawią się chętnie nowymi dla nich przygotowanymi zabawkami. Jeśli jednak zdarzy się inaczej i dziecko nie będzie chciało uczestniczyć dalej w zabawie, to rodzice w każdej chwili mogą zrezygnować z dalszej części badania.

Udział w projekcie stwarza rodzicom unikalną okazje obserwacji rozwoju swojego dziecka. Dzięki długoterminowemu charakterowi projektu (dzieci będą badane co 6 miesięcy od 12 do 42 miesiąca życia) rodzice będą mogli prześledzić, jak zmienia się ich dziecko, jak reaguje w różnych zadaniach.  Informacje zwrotne udzielane przez naukowców w trakcie projektu, pokazywanie, co bada dana próba, a szczególnie podsumowujące całość badań opracowanie wyników po zakończeniu projektu, pozwoli rodzicom dokładniej zorientować się przebiegu rozwoju społecznego ich dzieci. Dzięki temu, że przebieg badania będzie rejestrowany kamerami, to jego uczestniczy otrzymają płytę DVD zawierającą fragmenty nagrań udziału w badaniach, gdy dzieci były w różnym wieku. Płyta DVD wraz z certyfikatem potwierdzającym udział w tym – ze względu na swój zakres wyjątkowym nie tylko w skali polskiej, ale i światowej – projekcie to niepowtarzalne pamiątki z bardzo ważnego okresu rozwoju w życiu człowieka. Uczestnicy badań otrzymają także drobne upominki.

Najważniejszym naukowym celem projektu jest opisanie rozwoju zdolności do mentalizacji oraz zidentyfikowanie indywidualnych i społecznych uwarunkowań przebiegu tego rozwoju. Kilkukrotne badanie dużej grupy dzieci umożliwi stworzenie charakterystyki typowego rozwoju zdolności do mentalizacji u polskich dzieci w wieku od 12 do 42 miesiąca życia oraz ujawnienie czynników warunkujących jej rozwój. Istotnym rezultatem projektu będzie także opracowanie skali do badania zdolności do mentalizacji, która pozwoli dokonywać pomiaru tej zdolności u dzieci w wieku od 12 miesięcy do 3,5 lat oraz, która może służyć w przyszłości diagnostyce zaburzeń rozwoju w okresie wczesnego dzieciństwa.